Hormoonverstoring

Hormoonverstorende stoffen
Draag jij een steentje bij aan vermindering ervan?

Per seconde worden er gemiddeld 300 kilo chemische stoffen in het milieu gedeponeerd.(1) Deze zijn afkomstig uit vooral de industrie, farmacie en landbouw. Het gros van deze chemische stoffen is zo gemaakt dat ze moeilijk afbreekbaar zijn door het milieu. We kennen ze onder allerlei namen, denk maar aan POP’s, PFAS, EDC’s. Al deze stoffen kunnen in ons grondwater, de lucht, ons water en op ons bord terechtkomen. Een groot deel van deze stoffen valt onder de groep van de hormoonverstorende xeno-oestrogenen.

Van ongeveer 800 stoffen is er onderzocht- of is er een sterke verdenking- dat ze een hormoon verstorende werking hebben.(2) We weten niet of er veel meer van deze stoffen zijn omdat ze lang niet allemaal zijn onderzocht. In dit artikel ga ik vooral in op hormoon verstorende stoffen via voeding, je keuken en je kookgerei. Hoewel de hoeveelheid chemische stoffen in ons milieu nog steeds stijgt is er gelukkig wel het een en ander dat je zelf kunt doen om je er zo goed mogelijk tegen te beschermen.

Het voorzorgsprincipe

Een uitzending van Zembla over Hormoonverstoorders deed mij een beetje denken aan het ‘foliumzuurverhaal’: Pas 30 jaar na de ontdekking dat foliumzuurtekorten gepaard kunnen gaan met een open ruggetje, heeft Nederland ingegrepen. Tot die tijd waren die vermoedens er wel. Er werd pas ingegrepen toen het onomstotelijk werd bewezen. Wat mij heel erg aansprak in deze uitzending van Zembla was het verhaal van de Deense verloskundige: het verhaal niet is bedoeld om mensen schrik aan te jagen. Het is bedoeld om ze kennis te geven zodat ze een bewuste keuze kunnen maken. Eigenlijk precies hetzelfde wat ik met mijn boeken beoog: ik wil de wereld niet verbeteren en mensen niet een bepaalde manier van eten opdringen. Ik wil graag kennis overdragen zodat men in elk geval bewust kan kiezen. Waar je dan ook voor kiest. Iedereen is vrij om te kiezen en te geloven wat hij wil. Maar als je geen kennis hebt, wordt het lastig om je eigen oordeel te vellen. Laat staan dat je er actie op kunt ondernemen. Uiteraard zeggen de officiële instantie dat er geen enkele reden tot zorg is: ze zijn immers toegelaten, dus veilig bevonden. Veel wetenschappers en toxicologen zien deze hormoon verstorende stoffen echter als een grote oorzaak van onze vele hormonale ziekten en -kankers. In 2017 verschenen er onderzoeken die aantoonden dat hormoon verstorende stoffen ook in ons brein kunnen doordringen(5). Lange tijd werd er gezegd dat dit niet mogelijk was. De hoogste tijd om er veel meer van te weten en daar, waar mogelijk, te mijden. En dat, ook in Nederland, het voorzorgsprincipe meer wordt toegepast.

Waar zijn de bewijzen dan?

Natuurlijk hebben onze instanties gelijk als ze zeggen dat deze stoffen ‘wetenschappelijk onderzocht’ zijn, zodat er geen enkele reden tot ongerustheid is. Velen ervan zijn inderdaad individueel onderzocht op hun toxiciteit. Bijvoorbeeld om hun toelating als E-nummer te krijgen. Maar wat gebeurt er als je ze dagelijks via je voeding, je water, je cosmetica, je plastic flesjes etc. of in een mix binnenkrijgt? Of als je als zieke, oudere, foetus, baby of kleuter deze stoffen binnenkrijgt? Of als je al synthetische hormonen als anticonceptie of medicijn gebruik? Wat inmiddels ook steeds beter duidelijker wordt: mensen zijn nogal verschillend wat betreft hun capaciteit om chemische/lichaamsvreemde stoffen af te breken: de 'poor metabolizers' hebben het beduidend moeilijker hiermee dan de 'ultra rapid metabolizers'. Toch stellen we iedereen gerust met de mededeling dat we ons geen zorgen hoeven maken. 

Mijn allergrootste zorg is dat we steeds meer en vaker aan chemische stoffen worden blootgesteld maar steeds minder mogelijkheden tot onze beschikking hebben om deze stoffen onschadelijk te maken. Volwaardige, vitale voeding (zie dit artikel) en onze leverontgiftings- en antioxidant capaciteit bepalen namelijk voor een groot deel of en hoe we deze stoffen kunnen ontgiften en kunnen afvoeren. Als we deze stoffen niet onschadelijk kunnen maken slaan we ze op in onze vetste weefsels: borsten, prostaat, hersenen en buik. Met heel wat gevolgen voor onze (hormonale) gezondheid. Deze stoffen waar mogelijk vermijden en gezonde darmen en een gezonde lever zijn onze belangrijkste troeven om te voorkomen dat deze stoffen worden opgeslagen in ons lichaam. Niet afgebroken chemische stoffen worden vrije radicalen: ze veroorzaken oxidatieve stress. Langdurige oxidatieve stress genereert bijna automatisch altijd ziekten, ontstekingen, vroegtijdige veroudering, neurodegeneratie etc.(6) Daarover later in dit artikel meer.

Chemische stoffen die onder de xeno-oestrogenen vallen

Xeno-oestrogenen, ze worden ook wel pseudo of nep-hormonen genoemd. Het zijn stoffen in het milieu, afkomstig uit de petrochemische industrie, met een sterke oestrogeenachtige werking. Ze kunnen moeilijk door onze lever worden afgebroken en bij een overmaat krijgt ons lichaam te maken met een oestrogeendominantie. Overtollige oestrogenen stapelen vervolgens in vetweefsels (borsten, hersenen), voortplantingsorganen, buikvet en lever op waardoor deze hun functies niet meer naar behoren kunnen uitoefenen. Met alle gevolgen van dien. Een groot deel van de huidige hormonale klachten zijn het gevolg van ‘oestrogeendominantie’. Buikvet, een van de gevolgen van oestrogeendominantie, kan bovendien ruim 20 hormoon verstorende stoffen aanmaken, waaronder nog meer oestrogeen.(veel meer uitleg hierover in mijn boek Alles draait om je hormonen)

Hormonale klachten

die mogelijk een link hebben met xeno-oestrogenen (2)

• onvruchtbaarheid
• verminderde spermakwaliteit
• niet indalende testes
• schildklierproblemen/schildklierkanker
• overgewichtlaag geboortegewicht
• vroeggeboorten
• borst-, eierstok- en prostaatkanker
• endometriose, PCOS, PMS
• overgewicht
• borstontwikkeling op te jonge leeftijd
• start puberteit op te jonge leeftijd
• diabetes 2
• leververvetting (NAFLD) en toxische stoffen uit het milieu (7)

Dit wil uiteraard niet zeggen dat deze klachten/ziekten per definitie het gevolg van hormoon verstorende stoffen zijn. Klachten/ziekten worden zelden door één oorzaak veroorzaakt. Hormoonverstorende stoffen kunnen een trigger zijn.

Brein gerelateerde klachten

die mogelijk een link hebben met hormoon verstorende stoffen:

• ADHD (2)
• Ziekte van Parkinson en pesticiden, vooral rotenone (8)
• Multiple sclerose en cadmium(sigaretten) en arsenicum (9)
• Bepaalde hersentumoren en xeno-oestrogenen (10)
• Autisme en aluminium (11)
• Depressies en glyfosaat

Een groot EFSA onderzoek meldde in 2017 dat ook steeds meer biologische voeding is besmet met residuen van bestrijdingsmiddelen. Gelukkig nog steeds veel minder (op 6,4% van het biologische voedsel werden residuen aangetroffen, op regulier geteeld voedsel was dit percentage 44%). En dat klinkt schokkend (en is het in mijn optiek ook zeker) maar onvermijdelijk als we de natuur en het milieu als afvoerputje gebruiken. Zelfs in natuurgebieden worden immers al grote hoeveelheden residuen aangetroffen.(3)(4) Dus ja, ook in biologische voeding komt het voor. Dat is het leven anno nu. Er zijn maar weinig voedselproducenten die elke batch voeding controleren op de aanwezigheid van toxische stoffen. Dat betekent dat we in het gros van de gevallen als consument niet weten of ons voedsel residuen bevat omdat het zonder labanalyse in het winkelschap terecht komt. Het doet me denken aan de uitzending van de vuilnisman: op papier voldoet de as, die na verbranding van ons afval overblijft (en verwerkt wordt onder asfalt) aan de normen die we afgesproken hebben. Maar wat zou er gebeuren als we dit werkelijk zouden testen in een lab? Zouden we het dan nog met een gerust hart onder al onze wegen gebruiken?

Welke stoffen vallen onder de xeno-biotica/xeno-oestrogenen?

Xenobiotica: Chemische, door de mens vervaardigde substanties. (letterlijk: ‘vreemd voor het leven’). Die vaak vooral een negatieve invloed op ons hormonale systeem hebben).

• Geneesmiddelen(vooral paracetamol, antibiotica, anticonceptie en aspirine)
• Drugs
• Antibiotica via voeding, water en medicijnen
• Pesticiden/herbiciden/insecticiden
• Kunstmest
• Uitlaatgassen
• Oplosmiddelen
• Ftalaten
• BPA
• Rubber
• Plastics
• Dioxines, brandvertragers, PFAS, PCB’s, GENx etc.
• Niet biologische schoonmaakmiddelen / Chemicaliën voor droogreiniging
• Niet biologische cosmetica
• Bepaalde smaakversterkers & additieven

Waar komen xeno-oestrogenen in voor?

Dat is natuurlijk een afgeleide van de in het hierboven genoemde kader, maar voor de duidelijkheid hieronder een aantal:

• Niet-biologisch vlees (met name rood vlees) en zuivel
• in alle stoffen of voedsel die pesticiden, herbiciden, fungiciden, DDT, dioxine, PCB’s, PFAS en GenX bevatten
• Ftalaten in plastic
• Drinkwater: helaas is het niet meer mogelijk om ons drinkwater volledig xeno-oestrogeen vrij te houden. Dan zou water onbetaalbaar worden
• Niet-biologische shampoos, parfums, zonnebrandcrèmes, huidcrèmes etc. (Alkylfenolen, parabenen, SLS etc.)
• Zware metalen als kwik, lood, cadmium, chloor, broom (dus let ook op amalgaamvullingen)
• Schoonmaakmiddelen, lijm, hars, brandvertragers met broom die in zeer veel huishoudelijke producten verwerkt zijn. Of teflon met PFAS in teflon pannen.
• Uitlaatgassen, fijnstof etc.
• Siliconen, verwerkt in allerlei huishoudelijke artikelen, cosmetica maar ook in implantaten. Lekkende implantaten kunnen dus zeker voor extra xeno-oestrogenen zorgen

Wat kun je er zelf aan doen?

Lang niet alle stoffen zijn natuurlijk uit te bannen. Toch kun je met relatief simpele veranderingen zoals onderstaande aan de slag:

• Bewaar zo weinig mogelijk en koop zo weinig mogelijk voedsel in plastic. Laat eten ook altijd goed afkoelen voor je het in een plastic bewaarschaaltje doet. Of kies liever voor RVS, aardewerk, glas etc.
• Drink dus ook liever niet uit plastic flesjes. De stoffen uit plastic die in verband worden gebracht met ontregeling van onze hormonen zijn: alkylphenolen (nonylphenol,octylphenol), bisphenolen, b.v. bisphenol-A (BPA) en DEHP en MEHP. Flesjes voor babies zijn uit voorzorg sinds 2005 wel BPA vrij, dankzij Europese wetgeving
• Warm je eten/drinken nooit op in plastic. Drink ook geen hete koffie uit plastic bekertjes. (Neem evt. je eigen mok mee naar je werk als er koffieautomaten zijn met plastic bekers.
• Je eigen boodschappentas altijd meenemen zodat je de plastic zakken in de winkel kunt laten
• Koop een waterflesje van hard plastic of RVS en vul deze zelf met (bron)water. In bepaalde gevallen kun je overwegen je kraanwater te zuiven met bijv. een 'omgekeerd osmose' apparaat
• Kies je cosmetica met zorg. Houd hierbij gewoon de simpele stelregel in acht: wat je niet veilig kunt eten, smeer dat dan ook niet op je huid. Of het nu om haarverf, bodylotion, deodorant of shampoo gaat. Er zijn zulke prima natuurlijke/biologische en ook nog eens betaalbare alternatieven. Denk aan merken als Weleda, Dr. Hauschka, Lavera, Urtekram, etc. - Zie ook de prachtige download folders over cosmetica (zeker voor zwangere vrouwen) op deze website: www.veilignest.nl. Ook zwangere vrouwen doen er zeer goed aan om geen cosmetica met parabenen te gebruiken tijdens hun zwangerschap. Uit een onderzoek bleek dat het mogelijk tot overgewicht in de jonge jaren leidt bij het kindje.(16)
• Koop altijd tandpasta zonder fluor. Zeker voor (kleine) kinderen! Fluor wordt o.a. in verband gebracht met een veel te vroeg begin van de puberteit
• Kies je schoonmaakproducten met zorg. Er zijn volop merken zonder een overvloed aan schadelijke stoffen, zoals Ecover, Ecozone of Klok Bio. En je kunt er ook een sport van maken om weer te gaan poetsen met oude huismiddeltjes: azijn, citroensap, zout om te schuren, zuiveringszout, kranten om je ramen te lappen etc. Doe er eventueel een paar druppels etherische olie door als je voor een lekker geurtje gaat
• Kies altijd voor voedsel uit glas in plaats van blik als je kunt. Veel blik bevat aan de binnenkant een coating die ook BPA (bisphenol A) bevat. Dit geldt overigens ook voor pakken soep, frisdrank etc. Deze pakken bevatten deze coating ook. Ook hier geldt: liever in glas als het mogelijk is. Of koop producten van merken die gegarandeerd BPA-vrij zijn zoals van Bio-Idea of Amaizin.
• Ga met je gewicht aan de slag mocht je overgewicht hebben. Hormoonverstorende stoffen en overgewicht zijn een zichzelf instandhoudende viceuze cirkel. Zie verder het weetje overgewicht.

TEST

Als je twijfelt of je ook ‘oestrogeendominant’ overweeg dan of je dit met een urinetest in kaart wilt brengen. Deze kunnen door veel natuurartsen/therapeuten voor je aangevraagd worden. Deze test geeft je een gedetailleerd individueel inzicht in het oestrogeenmetabolisme en dient als basis voor preventieve maatregelen. Mocht je oestrogeendominant zijn dan is het nog raadzamer om met boven- en onderstaande tips aan de slag te gaan. Deze test kun je test ook zelf aanvragen via bijvoorbeeld Medivere.nl.  De Hormoon speeksel test vrouw of Hormoonspeekseltest man geven inzicht in de totale balans van je geslachtshormonen, dus niet alleen op het gebied van oestrogenen. Weet wel dat je voor de interpretatie van dergelijke speekseltesten logischerwijs een professional moet raadplegen.

Als laatste: laat je niet gek maken! Probeer gewoon te doen wat in je vermogen ligt en wat ook inpasbaar is. Alle kleine beetjes helpen voor zowel je eigen gezondheid als die van de wereld om ons heen

Wat kun je doen wat betreft voeding?

• Koester je darmen en lever. Chemische stoffen moeten primair door een gezonde darm en lever worden afgebroken. Lees verder in mijn artikel over 'leverontgifting'. Doe eens deze schriftelijk test 'ontgiftingspotentie van de lever' om een idee te krijgen hoe vitaal jouw leverontgifting is. En ga aan de slag met de basisvoorwaarden voor gezonde darmen.
• Eet zoveel mogelijk onbespoten/biologisch. Kiezen voor voedsel dat met respect voor de natuur en de bodem tot stand is gekomen is voor je eigen (hormonale) gezondheid van groot belang. Er is een enorme analogie tussen de gezondheid van de bodem en die van onszelf. Zie verder mijn artikel 'de bodem onder je gezondheid'.
• Kies je voor niet biologisch vlees/zuivel kies dan altijd voor de minst vette variant. Ook bij dieren slaat de overmaat aan xeno-oestrogenen zich voornamelijk op in vet en dat eet jij dus weer via je voeding

• Als je niet voor biologische groenten/fruit kiest, was of schil alles dan goed. Houd zoveel mogelijk rekening met onderstaande tabel bij het kiezen van groente en fruit

 ** Uit onderzoek lijkt de residuebelasting van appels flink af te nemen door ze 12-15 minuten in een 1% natriumbicarbonaat met water oplossing onder te dompelen (let op: Meer onderzoek is nodig; er zijn slechts 2 middelen onderzocht: thiabendazole en fosmet) Op appels worden tot wel 50 verschillende middelen gebruikt. In dit onderzoek(15) is niet onderzocht of de natriumbicarbonaat ook hiervan de residuen kan verminderen.

• Zorg dat je een minstens een paar dagen per week geen dierlijk eiwit eet. Plantaardige eiwitten hebben over de hele linie veel minder milieutoxines in zich opgeslagen. Dit hoeft overigens niet altijd voor residuen van bestrijdingsmiddelen op te gaan. Soms komen dierlijke eiwitten juist iets beter uit de bus, zie onderstaand schema. Hoe dan ook is het uit milieu- en de menselijke gezondheid stukken gezonder om veel meer plantaardig eiwit te eten. En als je plantaardig eet, zie dan hoeveel minder residuen je gemiddeld genomen eet als je kiest voor onbespoten voedsel.

 © Bron: (12)

• Vermijd de vette, langlevende vissen zoals makreel, tonijn, haai (Surimi), zwaardvis, paling, snoek etc. Zij bevatten, zeker voor zwangere vrouwen, kinderen en zieken heel wat milieutoxines die ze hebben opgeslagen in hun vet. Hieronder volgt een fragment uit een nieuwsbrief (2014) van de Sea First Foundation: "Hoe vetter de vis, hoe meer gif het dier bevat. Nog steeds wordt zwangere vrouwen geadviseerd om vette vis te eten, omdat de Omega-3 vetzuren goed zijn voor de ontwikkeling van het nog ongeboren kind. Sea First waarschuwt al jaren dat dit zeer onverstandig is en dat de voordelen van Omega-3 lang niet opwegen tegen de nadelen van de gifstoffen. Nu is er recent eindelijk een studie gedaan en gepubliceerd in het toonaangevende tijdschrift The Journal of Food and Chemical Toxicology, waarin naar slecht één van de veel in vis voorkomende gifstoffen gekeken is, namelijk methylkwik (MeHg). Methylkwik, de uiterst giftige organische vorm van kwik, nestelt zich niet alleen in het vetweefsel van vis, maar is terug te vinden in elke cel van de vis. Methylkwik verstoort de ontwikkeling van het centraal zenuwstelsel". Zie verder www.seafirstfoundation.nl. Ook een onderzoek uit 2007 van Balau gaf aan dat vis en zeedieren voor meer dan 50% verantwoordelijk zijn voor de geschatte dioxine inname, vergeleken met andere voedingsbronnen als vlees, zuivel, ei en andere dierlijke vetten(13). En dat zal er niet veel beter op geworden zijn de laatste jaren: Toxicologen en oceaan deskundigen menen dat de toestand van de zee op dit moment is zoals men 10 jaar geleden voorspelde dat het er over 200 jaar zou uitzien(14) Het blijft voor zwangere vrouwen overigens zeer belangrijk om wel Omega 3 vetzuren te nuttigen. Maar er zijn ook prachtige plantaardige alternatieven als Echium olie of algen olie. De laatste bevat (vaak) ook nog eens veel meer EPA en DHA dan visolie! DHA is zeker de laatste maanden van de zwangerschap erg belangrijk voor de hersenontwikkeling van de baby. Of liever maar alle vis weglaten als je hormonen je lief zijn? De laatste stand van zaken omtrent de zeeën en toxines/plastic kreeg ik in juni 2014 door van Dos Winkel van de Sea First Foundation: "Er zijn inmiddels zo´n 80.000 (!) gifstoffen in de zee ontdekt, voor het grootste deel afkomstig uit chemische stoffen in de verschillende soorten plastic. Alleen al in de Noordzee komt jaarlijks zo´n 20.000 ton aan plastic, 80% afkomstig van het land; 10% van de kust (strandtoeristen) en 10% van de schepen op zee. Echt onvoorstelbaar. Jaarlijks komt er 60 MILJOEN TON aan plastic in de oceaan wereldwijd." De oceanen zijn ook de vergaarbak van milieutoxines via andere wegen, zie tekening hieronder. Als je vis eet; beperk je dan tot de kleine visjes als ansjovisjes, sardientjes etc. Grote, langlevende roofvissen die bovenaan in de voedselketen staan hebben ook de meeste milieutoxines opgeslagen:

• Drink voldoende: afvalstoffen die door de lever onschadelijk zijn gemaakt moeten zo snel mogelijk afgevoerd worden. Zuiver water, zonder zware metalen en medicijn resten blijft natuurlijk de beste optie. Door alle milieuverontreinigingen is helaas onze waterkwaliteit ook niet altijd meer volledig gegarandeerd. Ben je zwanger, ziek of wil je gewoon het zekere voor het onzekere nemen; denk dan eens na over een waterfilter. Er zijn volop mogelijkheden te verkrijgen. Een filter waar ik zelf heel erg van gecharmeerd ben is het filter van water-solutions.nl
• Eet regelmatig wat fyto-oestrogenen, uit lijnzaad, gefermenteerde soja, alfafa, peulvruchten etc., dit omdat deze de werking van xeno-oestrogenen afzwakken. Het eten hiervan brengt, al naar gelang de hoeveelheid lichaamseigen oestrogeen, de oestrogenen in balans
• zorg dat alle vitamines/mineralen/sporenelementen etc. in je voeding aanwezig zijn omdat je lever deze heel hard nodig heeft voor zijn ontgiftende taken. Zie mijn artikel over leverontgifting en wat onze lever aan voedingsstoffen nodig heeft om zijn taken uit te kunnen voeren.
• Zorg voor dagelijks minimaal 200 gram fruit en 300-500 gram groente + biologische kruiden/specerijen in je eten vanwege de beschermende stoffen die ze bevatten (zie weetje Antioxidanten)
• Probeer zo weinig mogelijk glucose/fructosesiroop (HFCS of GFS) te eten. Dit zit in nagenoeg alle gezoete supermarktproducten. Deze stoffen zijn hoe dan ook geen aanrader voor je gezondheid maar in het kader van dit artikel gaat het mede om het zware metaal methylkwik (inderdaad de vorm van kwik die ook in vette vis wordt aangetroffen) dat in 1/3 van de onderzochte partijen glucose-fructose aangetroffen werd. Dit heeft te maken met het procedé om met behulp van natronloog uit mais deze zoetstof te winnen. Lang niet alle fabrieken zijn overgeschakeld op een veiliger methode zodat de kwik in 1/3 van de partijen werd aangetroffen. Maar wat nog belangrijker is: als je lever veel glucose/fructose moet verwerken kan hij minder energie steken in het onschadelijk maken van hormoonverstorende stoffen en een goede recycling van je hormonen
• Groene voedingsmiddelen die chlorofyl bevatten kunnen veel ongewenste stoffen aan zich binden en zorgen dat ze via urine en ontlasting worden afgevoerd
• Eet zeker 3-4 x per week groente uit de familie van de kruisbloemigen: Voor de mens lijken alle koolsoorten -broccoli, witte-, rode-, palm-, spits-, boeren-, spruit en bloem¬kool- in klinische studies een uiterst beschermende werking tegen kanker te bieden. Dit zou te maken hebben met het stofje Indol 3 carbinol dat zorgt dat wij giftige stoffen die we binnen krijgen kunnen neutraliseren en vervolgens kunnen uitscheiden via urine/ontlasting. Een andere werking van deze stof is het omzetten van oestrogeen in een onschadelijke vorm
• Beweeg dagelijks. Je lymfesysteem (vergelijk deze maar met de vuilnisophaaldienst) is een pompsysteem die door beweging in werking wordt gezet. En dames: doe je BH uit als je thuis bent en kijk of je een BH zonder beugels kunt vinden. Afvoer van xeno-oestrogenen uit je lymfe/borsten is super belangrijk! Lees anders eens het boek Handboek Borstgezondheid / preventief onderzoek met medische Thermografie van Francine van Broekhoven.
• Heb je serieuze of onbegrepen gezondheidsklachten of word je door je werk regelmatig aan hormoonverstorende stoffen bloot gesteld? Weet in elk geval dat er zijn testen zijn die je kunt doen om bijvoorbeeld je glyfosaat belasting, zware metalen belasting in kaart te brengen. Je kunt zelf aanvragen en thuis uitvoeren. Logischerwijs zul je voor de interpretatie ervan wel een deskundige moeten raadplegen.

BRON: RINEKE DIJKINGA

Gerelateerde producten

Alles draait om je hormonen Rineke Dijkinga

Je brein Vitaal Rineke Dijkinga

Weten van (h)eerlijk eten 1 Rineke Dijkinga

Weten van (h)eerlijk eten 2 Rineke Dijkinga